Historia Gminy

Odtworzenie początków osadnictwa okolic Jabłonny Lackiej jest bardzo trudne z powodu braku źródeł pisanych. Bezsporne jest, że już w czasach wczesnego i środkowego średniowiecza funkcjonowały tu osady nad Bugiem. W VII-IX w. mieszkało tu małe plemię bliskie Mazowszanom. Z wykopalisk archeologicznych wynika, że osady słowiańskie znajdowały się m.in. w Gródku, Wirowie i Czekanowie. W tej ostatniej miejscowości zachował się nawet cmentarz z licznymi grobami średniowiecznymi . Napływ Mazowszan z zachodu i z kolei równoległej kolonizacji ruskiej ze wschodu doprowadził do powstania stanu zróżnicowanego pod względem ludnościowym, a w konsekwencji i wyznaniowym. Osady nad Bugiem uległy generalnie zniszczeniu w XIII w. i początku XIV w. w czasie długotrwałych walk o ziemie pogranicza mazowiecko-ruskiego i najazdów Jaćwingów, Litwinów a nawet Krzyżaków.

Przynależność państwowa tych ziem także nie była ustabilizowana. O ile Podlasie w czasach Bolesława Chrobrego leżało w granicach państwa polskiego, o tyle w latach późniejszych przeszło pod zwierzchnictwo książąt ruskich . Książęta mazowieccy próbowali przywrócić swoje panowanie nad tymi terenami, niejednokrotnie z powodzeniem. Spory te zostały rozstrzygnięte w pierwszej połowie XIV w. na korzyść jeszcze jednego konkurenta - Litwy. Książęta mazowieccy nigdy jednak nie zrezygnowali z prób odzyskania Podlasia. W 1382 r. opanował te tereny na jeden rok Janusz I, książę warszawsko-czerski. W 1391 r. Janusz I otrzymał wreszcie Podlasie od Władysława Jagiełły jako nadanie lenne. Wielki książę Witold doprowadził jednak po kilkunastu latach, ostatecznie do 1425 r., do przywrócenia zwierzchności litewskiej . Następnie Podlasie do 1569 r. pozostawało - z krótkim epizodem w l. 1440-1444 - w granicach państwa litewskiego, tj. do czasu inkorporacji Podlasia do Korony na sejmie lubelskim.

Niszczące najazdy jaćwieskie i litewskie od końca XIII spowodowały, że dotychczasowe osadnictwo uległo załamaniu, a obszar Podlasia uległ ogromnemu wyludnieniu. Dopiero w drugiej połowie XIV w. zapanował na tych terenach względny spokój pozwalający na rozwój osadnictwa.

Przynależność państwowa do Litwy nie przeszkadzała ponownej kolonizacji Podlasia przez osadników z Mazowsza. Zwłaszcza okres rządów Janusza I Mazowieckiego na Podlasiu charakteryzował się bardzo intensywnym osadnictwem od strony wschodniego Mazowsza. Władca ten nadając przeciętnie po 10 włók ziemi spowodował przeniesienie setek rodzin rycerstwa mazowieckiego nad tereny nad Bugiem i Narwią. Wraz z władzą książąt mazowieckich wprowadzano polskie prawo, podobnie organizację sądów ziemskich i grodzkich opartą na wzorach polskich .

Książę Witold nie usuwał tych osadników, wręcz przeciwnie potwierdzał poprzednie nadania Janusza I Mazowieckiego. Witold honorował też polskie prawo, jakim posługiwała się szlachta mazowiecka. Dzięki tej polityce tereny te zaczęły się szybko zagospodarowywać. Formalnym świadectwem tego zjawiska są akty nadań poszczególnych wsi ze strony książąt mazowieckich i księcia Witolda .

Od 1390 r. na ziemię drohicką zaczęły przenosić się liczne rodziny rycerskie z Mazowsza i Polski centralnej czy nawet z terenów plemion pruskich podbitych przez Krzyżaków. Równolegle ze wschodu napływało osadnictwo ruskie, które miało wyłącznie chłopski charakter. Od tego czasu datuje się specyficzny podział wsi jabłońskich, tj. podział na wsie drobnoszlacheckie (Bujały, Toczyski, Niemirki, Wierzbice) oraz wsie zamieszkałe przez ludność chłopską (obie Jabłonny, Czekanów, Łuzki, Gródek, Krzemień, Wieska, Dzierzby, Mołożew, Wirów).

Niejednolity charakter narodowościowy osadnictwa znalazł wyraz w nazwach Jabłonny Lackiej i Ruskiej (ta ostatnia przemieniona została na Jabłonnę Starą dopiero w okresie międzywojennym). Synonim Lacka oznaczał przy tym, że miejscowość tę zamieszkiwała ludność pochodzenia polskiego („Lachy”), z kolei w miejscowości o przydomku Ruska zamieszkiwali pierwotnie Rusini wyznania prawosławnego, potem greckokatolickiego (unickiego). W źródłach historycznych Jabłonna pojawia się w połowie XV w. już jako wieś dwuczłonowa i dwunarodowa (Lacka i Ruska). W świetle najnowszych badań dr Tomasza Jaszczołta Jabłonna Lacka była co najmniej od 1447 r. własnością Macieja piszącego się z Tchórznicy, podsędka ziemskiego drohickiego. Od 1447 r. konsekwentnie pisał się z Jabłonny, być może dostał w tym czasie Jabłonnę Lacką od Kazimierza Jagiellończyka. Właśnie ten Maciej wystawił w dniu 4 IV 1470 r. dokument dla kościoła w Jabłonnie, gdzie darował kościołowi 2 włóki ziemi i dziesięciny ze swoich dóbr. Jego potomkowie używali już nazwiska Respond lub Respond/Rospąd-Jabłońscy. Równolegle istniała już wieś Jabłonna Ruska będąca własnością sąsiadów Macieja Responda o przydomku Szepioto. Do nich należał Jakub zwany Szepioto występujący już w 1427 r. W następnych pokoleniach Apolonia Szepioto była żoną Mikołaja Sarnackiego chorążego drohickiego. W ten sposób Jabłonna należąca do Szepiotów (Ruska) przeszła na własność rodziny Sarnackich, którzy władali częścią wsi jeszcze w połowie XVIII w .

W połowie XV w. spokój tych okolic został gwałtownie zakłócony konfliktem litewsko-mazowieckim, kiedy w latach 1440-1444 Podlasie zostało zajęte przez Bolesława IV Mazowieckiego - wnuka Janusza

W przypadku wsi zamieszkałych przez ludność chłopską prastarą metrykę posiada niewątpliwie Czekanów. Wyniki wieloletnich wykopalisk archeologicznych poświadczają, że od wczesnego średniowiecza znajdowała się tu osada słowiańska . Z danych archeologicznych wyłania się bardzo ciekawy obraz wsi typowego pogranicza z wpływami zarówno kultury łacińskiej, jak i wschodniej. Badania archeologiczne są dalej prowadzone, na pewno nie powiedziano tu jeszcze ostatniego słowa. Przedmiotem dalszych badań będzie prawdopodobnie zbadanie czy zachowana została ciągłość osadnicza wsi w najtrudniejszym okresie między początkami XIV i początkami XV w. Zdecydowaną starą genezę osadniczą ma też Gródek nad Bugiem, który także był wsią typowo chłopską. Gródek był ośrodkiem włości królewskiej należącej w XV w. do starostwa drohickiego. Zamieszkujący Gródek Rusini byli wspominani w drugiej połowie XV w. z okazji sporów o granice ze szlachtą z Niemirk i Toczysk Czortek. Dopiero w 1569 r. Gródek w wyniku nadania wyszedł z domeny królewskiej. Równie stara jest chłopska wieś Krzemień nadana w 1434 r. przez księcia Zygmunta Kiejstutowicza Mikołajowi Nasucie z Międzyrzecza.

Wszystkie wymienione wsie zachowały trwałość osadniczą aż do czasów współczesnych. Uszczegóławiając, genezą średniowieczną mają wsie chłopskie z dworami: Jabłonna Lacka, Jabłonna Ruska (dziś Stara), Łuzki, Czekanów, Gródek, Mołożew, Dzierzby Włościańskie, Wirów, Krzemień i Wieska. Równolegle w XV w. powstały wsie drobnoszlacheckie: Bujały-Gniewosze, Bujały-Mikosze, Niemirki, Toczyski Podborne, Toczyski Średnie, Toczyski Czortki (pierwotny charakter drobnoszlachecki), Wierzbice-Guzy, Wierzbice-Strupki i Morszków (pierwotny charakter drobnoszlachecki, potem zmienił charakter na chłopski),

Dopiero w końcu XVIII w. powstała dodatkowo nowa wieś chłopska wydzielona z włości wirowskiej - Nowomodna.

W pierwszej połowie XIX w. powstały nowe folwarki Tończa, Teofilówka, Andropol, Ludwinów i na końcu Władysławów, które zostały następnie rozparcelowane pomiędzy drobnych właścicieli w różnych okresach. Po 1870 r. na ziemiach Tończy i Teofilówki powstały samodzielne wsie. Folwark Andropol został w ogóle zlikwidowany (po 50 latach został rozparcelowany i przyłączony do Niemirk), z Władysławowa po parcelacji po 1918 powstała samodzielna wieś, najpóźniej nastąpiło to w przypadku Ludwinowa (1939r.)

Oddzielnie trzeba wymienić przypadki, kiedy w miejsce starych majątków dużej własności w wyniku parcelacji powstały nowe jednostki, z których powstawały z czasem odrębne sołectwa. Tak było w wyniku pierwszej fali parcelacji po 1870 r. w przypadku Dzierzb (powstały tu wtedy oddzielne Dzierzby Szlacheckie) i Mołożewa (Mołożew-Dwór), a przy drugiej fali parcelacji po 1910 r. w przypadku Jabłonny Średniej (powstałej na ziemiach dworskiej części Jabłonny Ruskiej). Ten sam proces nastąpił po 1918 r. w przypadku Gródka, na ziemiach dworskiej części powstał Gródek-Dwór (formalnie jako oddzielne sołectwo wydzielony w 1945 r). W tym czasie wydzieliło się także z Krzemienia najnowsze sołectwo Krzemień-Zagacie.

 Warto zobaczyć

Jabłonna Lacka

-Zespół kościoła parafialnego, dzieło architekta Andrzeja Gołońskiego, w formie świątyni greckiej z czterokolumnowym jońskim portykiem od frontu oraz wolno stojącą dzwonnicą. Wyposażenie wnętrza późno-barokowe.

-Kapliczka św. Jana Nepomucena z XVIII- XIX w

 Gródek

- Zabytkowy drewniany kościół parafii rzymskokatolickiej z 1743 roku p.w Najświętszego Serca Jezusa.

Wirów

- Zespół klasztorny w stylu bizantyjskim,(obecnie Dom Pomocy Społecznej)

- Drewniana plebania z licznymi zdobieniami w stylu ruskim,

- Kościół katolicki pod wezwaniem św. Antoniego w stylu klasycystycznym wybudowany w drugiej połowie XIX wieku.

 Teks pochodzi z publikacji „Gmina Jabłonna Lacka w słowie i fotografii” autor Bogusław Niemirka